Diagram z raportu Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę pokazuje, jakich form przemocy najczęściej doświadczają dzieci. Przemoc rówieśnicza jest najpowszechniejsza – częstsza niż przemoc ze strony bliskich dorosłych czy inne formy krzywdzenia.

Skala zjawiska

Zjawisko przemocy rówieśniczej w szkołach w Polsce jest bardzo rozpowszechnione. Najnowsze badania wskazują, że około dwie trzecie dzieci doświadcza przemocy ze strony rówieśników przynajmniej raz w swoim życiu. Dla porównania, przemoc ze strony dorosłych dotyka znacznie mniejszą część uczniów. Poniżej przedstawiono odsetki uczniów, którzy doświadczyli poszczególnych form przemocy rówieśniczej:

• Przemoc fizyczna: około 48% nastolatków (11–17 lat) doświadczyło przemocy fizycznej ze strony rówieśników przynajmniej raz. Długotrwałego fizycznego znęcania się (systematyczny bullying) doświadczyło ok. 18% badanych. W skali jednego roku szkolnego przemoc fizyczna dotyka około 6% uczniów (jako ofiary pobicia, uderzenia itp.).

• Przemoc psychiczna (słowna, relacyjna): szacuje się, że 43% nastolatków doświadczyło przemocy psychicznej ze strony rówieśników (wyśmiewanie, wyzywanie, upokarzanie) przynajmniej raz. Dane sondażowe pokazują, że w ciągu ostatniego roku szkolnego przemoc psychiczną ze strony kolegów zgłosiło ok. 21% uczniów (w tym 11% doświadczało jej wielokrotnie). Jest to obecnie najczęściej doświadczany rodzaj przemocy w szkołach.

• Cyberprzemoc: agresja rówieśnicza z wykorzystaniem internetu i telefonów nasila się z każdym rokiem. Już około 20–25% polskich nastolatków przyznaje, że padło ofiarą cyberprzemocy – np. otrzymywania obraźliwych wiadomości, ośmieszania w mediach społecznościowych czy publikowania kompromitujących treści. Dla przykładu, w badaniu CBOS 2016 stwierdzono, że łącznie 13% uczniów doświadczyło co najmniej jednej formy cyberprzemocy w ciągu roku (najczęściej obraźliwe SMS-y lub upokarzające informacje w sieci). Nowsze międzynarodowe porównania wskazują, że w Polsce odsetek ofiar cyberprzemocy wśród 13-latków (25% chłopców i 28% dziewcząt) jest jednym z najwyższych w Europie.

• Inne formy przemocy: w szkołach występują również takie zjawiska jak kradzieże i wymuszenia. Według badań ok. 12% nastolatków było okradzionych na terenie szkoły, a kilka procent doświadczyło wymuszeń (np. zabierania pieniędzy siłą). Ponadto zdarzają się przypadki molestowania seksualnego przez rówieśników (ok. 2–4% uczniów deklaruje takie doświadczenia), choć ten typ przemocy stanowi mniejszy ułamek ogółu zdarzeń.

Patrząc na skalę ogólną, statystyki są alarmujące. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę w swoich raportach podkreśla, że przemoc rówieśnicza jest najczęstszą formą krzywdzenia dzieci – częstszą niż przemoc w rodzinie czy inne zagrożenia. Różne badania sondażowe potwierdzają, że znaczna część uczniów była ofiarą przemocy ze strony kolegów i koleżanek – czy to fizycznej, psychicznej czy cybernetycznej.

Najczęstsze formy przemocy w szkołach

Najbardziej rozpowszechnione formy przemocy rówieśniczej to agresja słowna (psychiczna) oraz fizyczna. Agresja słowna obejmuje m.in. wyzywanie, obrażanie, ośmieszanie czy groźby; agresja fizyczna – bicie, popychanie, kopanie, niszczenie cudzej własności itp. Raporty Najwyższej Izby Kontroli wykazały, że przemoc słowna jest wskazywana przez uczniów jako najczęstszy problem w szkołach. Na drugim miejscu wymieniano przemoc fizyczną. Również nauczyciele zauważają głównie te dwie formy agresji jako dominujące. Ponad połowa odnotowanych incydentów w szkołach dotyczy właśnie przejawów agresji słownej lub fizycznej.

Do najczęstszych konkretnych przejawów przemocy rówieśniczej należą: przezywanie i wyśmiewanie, poniżanie, rozsiewanie plotek i izolowanie rówieśnika (agresja relacyjna), a także bójki, szturchanie czy kopanie. Sondaże wśród młodzieży pokazują, że wulgaryzmy, kłótnie i docinki to codzienność w wielu klasach, częściej nawet niż przemoc fizyczna. Przykładowo, w jednym z badań 66% chłopców i 60% dziewcząt przyznało, że doświadczyło agresji werbalnej ze strony rówieśników.

Cyberprzemoc zasługuje na uwagę jako forma coraz bardziej powszechna. Choć technicznie jest to często przedłużenie przemocy psychicznej (poprzez nowe media), warto ją wymienić oddzielnie. Już od lat alarmowano, że natężenie cyberprzemocy rośnie – co piąty uczeń deklarował otrzymywanie wrogich lub poniżających wiadomości sms lub e-mail od kolegów. Obecnie odsetki te są wyższe. Cyberprzemoc przybiera formy takie jak: wyzywanie i straszenie online, publikowanie ośmieszających zdjęć i filmów („happy slapping”), ujawnianie prywatnych informacji lub kompromitujących materiałów o rówieśniku (tzw. outing). Ze względu na pozorną anonimowość i szeroki zasięg Internetu, krzywdzenie w sieci bywa szczególnie dotkliwe psychicznie.

Rzadziej jako problem wskazywane są zjawiska, takie jak kradzieże, wymuszenia czy wandalizm. Niemniej one również występują: ok. 23% uczniów sygnalizowało problem kradzieży w szkole, a ok. 10–17% było świadkami lub ofiarami wymuszania pieniędzy lub przedmiotów przez agresywnych rówieśników. Przemoc na tle seksualnym między rówieśnikami (np. obmacywanie, niechciany kontakt fizyczny) jest relatywnie rzadsza, ale niestety też obecna. Badania Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę pokazują, że pewna forma wykorzystywania seksualnego przez rówieśnika dotknęła kilka procent nastolatków.

Podsumowując, werbalna przemoc i fizyczna agresja to dominujące formy dręczenia w polskich szkołach, a w ostatnich latach dołącza do nich cyfrowa odmiana przemocy. Inne formy, takie jak kradzieże czy molestowanie, występują rzadziej, jednak także stanowią istotny problem z punktu widzenia bezpieczeństwa uczniów.

Najbardziej narażone grupy wiekowe

Przemoc rówieśnicza dotyka dzieci i młodzież w różnym wieku, jednak badania wskazują, że najbardziej narażeni są uczniowie w okresie wczesnej i średniej adolescencji – czyli w wieku mniej więcej 12–15 lat. Zjawisko to nasila się szczególnie w starszych klasach szkoły podstawowej oraz w szkole średniej I stopnia (dawne gimnazjum). Właśnie na tym poziomie najwięcej zachowań patologicznych i aktów przemocy – dotyczyły one około 8,8% uczniów w porównaniu do 5,5% w szkołach podstawowych i 2,2% w szkołach ponadgimnazjalnych.

Inne badania potwierdzają, że uczniowie młodszych klas szkoły średniej oraz ostatnich klas podstawówki częściej doświadczają i dokonują aktów agresji niż dzieci młodsze czy starsza młodzież. Można to częściowo tłumaczyć okresem dojrzewania – nastolatki w wieku ok. 13–15 lat przeżywają burzliwe zmiany emocjonalne i społeczne, co sprzyja konfliktom i agresywnym zachowaniom. W starszym wieku młodzież zwykle dojrzewa społecznie i lepiej radzi sobie z emocjami, co przekłada się na nieco mniejszą częstość brutalnych incydentów.

Warto zauważyć, że różne grupy wiekowe mogą być narażone na odmienne formy przemocy. Młodsi uczniowie częściej stykają się z fizycznymi przejawami agresji, natomiast starsi – oprócz fizycznych – doświadczają więcej przemocy relacyjnej i cyberprzemocy. Dziewczęta częściej zgłaszają, że padają ofiarą przemocy psychicznej (np. plotkowania, wykluczania z grupy), a chłopcy – że doświadczyli bezpośredniej agresji fizycznej. W praktyce jednak każdy uczeń – niezależnie od wieku i płci – może stać się ofiarą dręczenia, jeśli znajdzie się w nieprzyjaznym środowisku rówieśniczym.

Trendy w ostatnich latach – nasilanie czy spadek zjawiska?

Analiza trendów wskazuje, że przemoc rówieśnicza w polskich szkołach niestety nasila się w ostatnich latach. Zarówno dane z początku lat 2010., jak i najnowsze badania z lat 2020., pokazują wzrost odsetka uczniów dotkniętych tym problemem.

Najwyższa Izba Kontroli już w 2014 r. zwracała uwagę, że w porównaniu z połową lat 2000. zjawisko przemocy w szkołach narasta – w szkołach przebadanych przez NIK znacząco wzrosła liczba uczniów wskazujących agresję słowną i fizyczną jako obecny problem. Dla przykładu, w latach 2005–2008 około 50% uczniów przyznawało, że spotyka się z agresją słowną lub fizyczną w szkole, podczas gdy kilka lat później było to już ponad 70%.

Najnowsze badania Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę również wskazują na pogarszający się trend, zwłaszcza w zakresie przemocy rówieśniczej. W ciągu ostatniej dekady znacząco wzrósł odsetek dzieci doświadczających zarówno przemocy fizycznej, jak i psychicznej. Odsetek ofiar przemocy fizycznej wzrósł z 41% (badanie z 2013 r.) do 48% (badanie z 2023 r.), a odsetek ofiar przemocy psychicznej – z 28% do 43% w tym samym okresie. Również długotrwały bullying (znęcanie się) stał się częstszy – odsetek uczniów doświadczających notorycznego dręczenia podskoczył z 11% do 18%. Zjawisko cyberprzemocy, które dekadę temu raczkowało, teraz stało się poważnym problemem – jeszcze kilkanaście lat temu mówiło się o kilkunastu procentach ofiar, a obecnie mowa nawet o kilkudziesięciu procentach nastolatków mających takie doświadczenia.

Czy są jakiekolwiek pozytywne zmiany? Część badań wskazuje na spadek przemocy ze strony dorosłych (np. kar fizycznych w domu czy agresji nauczycieli wobec uczniów), co można uznać za sukces kampanii społecznych. Jednak na polu przemocy rówieśników brakuje wyraźnych sukcesów – statystyki nie pokazują istotnego zmniejszenia skali problemu. Wręcz przeciwnie, mimo licznych programów profilaktycznych, prześladowanie rówieśników pozostaje powszechne. Eksperci zwracają uwagę, że tradycyjne formy agresji przybrały nowe oblicza w internecie, co utrudnia ich zwalczanie.

W ostatnim czasie problem przemocy w szkołach stał się tematem alarmujących raportów i interwencji instytucji państwowych. Ministerstwo Edukacji i Nauki sygnalizuje zagrożenie i podejmuje działania – powołano między innymi pełnomocnika ds. zdrowia psychicznego uczniów, a w szkołach ruszają projekty profilaktyczne ukierunkowane na przeciwdziałanie agresji i cyberprzemocy. Polska znajduje się niestety w czołówce Europy pod względem częstości bullyingu wśród nastolatków, co potwierdzają międzynarodowe badania porównawcze.

Podsumowując, zjawisko przemocy rówieśniczej w polskich szkołach w ostatnich latach nasiliło się, a na pewno nie zmalało. Większy odsetek dzieci niż dekadę temu deklaruje, że doznało przemocy fizycznej lub psychicznej ze strony kolegów. Szczególnie niepokojący jest wzrost przemocy psychicznej (w tym w cyberprzestrzeni), która bywa trudniejsza do dostrzeżenia i powstrzymania. Mimo podejmowanych działań profilaktycznych problem pozostaje aktualny, co pokazują zarówno krajowe raporty, jak i dane międzynarodowe. Kontynuacja i wzmocnienie działań zapobiegawczych oraz systemowe wsparcie psychologiczne w szkołach są kluczowe, aby odwrócić ten niekorzystny trend i zapewnić uczniom bezpieczniejsze środowisko do nauki.

Przemoc rówieśnicza to palący problem społeczny, który wymaga bieżącego monitorowania i skutecznych działań naprawczych. Wszystkie przytoczone instytucje zgodnie wskazują, że potrzebne są systemowe, wielopłaszczyznowe rozwiązania, a szkoły potrzebują lepszych narzędzi i zasobów, by chronić uczniów przed agresją ze strony rówieśników.